Zadužbine i zadužbinarstvo imaju dugu tradiciju u srpskom narodu. U Srbiji ima 110 zadužbina, od kojih je veliki broj, kako stručno kažu istoričari, neaktivan, pa je nedavno počelo zakonsko uređenje oblasti zadužbinarstva i usklađivanje sa evropskim standardima.


U Srbiji se zadužbinarstvo vezuje za lozu Nemanjića. Najstarija sačuvana zadužbina je manastir Studenica, koji je 1190. godine osnovao veliki raški župan Stefan Nemanja, a najveći zadužbinar je kralj Milutin, koji je za 40 godina vladavine ostavio narodu isto toliko zadužbina. Nemanjići nisu zidali samo crkve, već i zgrade, mostove, bolnice. Stefan Nemanja i njegov sin Rastko, kasnije prvi srpski arhiepiskop Sveti Sava, manastire su zidali i van granica tadašnje Srbije, najviše u Grčkoj, na Svetoj gori i u Solunu, kao i u Rumuniji.

U Jerusalimu, Sveti Sava je uz manastir svetog Krsta sagradio konake, a bio je i ktitor Lavre sv. Save Osvećenog. Kralj Milutin je sagradio manastir svetih Arhangela Mihaila i Gavrila i uz njega bolnicu. Srpskih zadužbina je bilo na Sinaju i u Carigradu.



U srednjovekovnoj Srbiji zadužbinari su najčešće bili vladari, imućna vlastela i visoki crkveni dostojanstvenici. Manastir Žiča je zadužbina Stefana Prvovenčanog, Mileševa kralja Vladislava, Sopoćani kralja Uroša I, a Gradac, zadužbina njegove žene kraljice Jelene Anžujske. Pećka patrijaršija je zadužbina srpskih arhiepiskopa iz 13. i 14. veka. Ktitor Gračanice bio je kralj Milutin, Dečana Stefan Dečanski.

Tradicija zadužbinarstva nije prekinuta ni u vreme pet stotina godina turske vladavine. Do prave obnove zadužbinarstva, međutim, dolazi buđenjem nacionalne svesti, kada je počela borba za oslobođenje od Turaka, u prvoj polovini 19. veka. Najveći procvat bio je između 1840. i 1940. godine, a zadužbinari su bili ljudi iz svih društvenih slojeva - uspešni veletrgovci i industrijalci, ministri, profesori, oficiri, vladike, političari…



Na listi zadužbinara među značajnijima je Sava Popović Tekelija, koji je živeo od 1761. do 1842. godine, plemić, trgovac, pravnik, filantrop, ktitor i dobrotvor, prvi Srbin doktor prava, predsednik Matice srpske, koji je uočio da je budućnost Srbije u uzdizanju tada nepostojeće intelektualne elite. Kada je početkom 19. veka u Pešti osnovana Matica srpska, on je priložio 100 forinti u srebru i 100 forinti u bečkoj valuti, a osnovao je Zavod za školovanje srpskih studenata - Fondaciju „Tekelijanum“ kojoj je poklonio bogatu biblioteku, a Matici srpskoj poverio starateljstvo.


U Beogradu, nekolicina trgovca je podarila gradu prave arhitektonske i graditeljske bisere, koji krase staro gradsko jezgro. Na Simu Andrejevića Igumanova podseća Velika Igumanova palata na Terazijama, preko puta koje je otmena, neobarokna palata braće Krsmanović, u kojoj je 1918. godine proglašeno ujedinjenje srpskih zemalja u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Ilija Milosavljević Kolarac, testamentom je zaveštao Fond za univerzitet Ilije M. Kolarca i prelepu palatu na Studentskom trgu. Najpoznatiji dobrotvor Beogradskog univerziteta je trgovac solju kapetan Miša Anastasijević, a njegova palata je na Studentskom trgu u kojoj je Rektorat Beogradskog univerziteta.


Trgovac Luka Ćelović - Trebinjac, Mihajlo Pupin, naučnik svetskog glasa, predsednik Beogradske berze Nikola Spasić, kraljevi Milan Obrenović i Aleksandar Karađorđević, ali i inostrani donatori, kao što je bio Endru Karnegi, američki industrijalac škotskog porekla, iz čijeg je fonda podignuta zgrada univerzitetske biblioteke „Svetozar Marković“, samo su neka imena velikog broja zadužbinara u srpskoj prestonici. U Novom Sadu su Jovan i Marija Trandafili celokupnu imovinu ostavili Matici srpskoj i crkvenoj opštini, od čega je 1913. godine podignuta današnja zgrada Matice Srpske. Vladika Platon Atanacković je ostavio fondu Srpske gimnazije zgradu u kojoj je Srpska akademija nauka i umetnosti u Novom Sadu.


Ovom prilikom još da podsetimo da i u Sremskim Karlovcima, koji su dugo vremena bili sedište Srpske pravoslavne crkve i srpske duhovnosti uopšte, ima dosta zadužbina, a najvrednije zadužbine su ostavili mitropolit Stefan Stratimirović i patrijarh German Anđelić.





Tekst preuzet sa https://www.glassrbije.org/